Układem nerwowym autonomicznym nazywamy te części układu nerwowego, które zaopatrują mięśnie gładkie, mięsień sercowy i komórki gruczołowe. Nazwa ta podkreśla pewien stopień niezależności układu autonomicznego wyrażający się między innymi tym, że większość jego czynności nie jest bezpośrednio zależna od woli.
Układ autonomiczny reguluje czynności narządów wewnętrznych i wspólnie z gruczołami wydzielania wewnętrznego (dokrewnymi) stanowi zasadniczy element regulacji, zapewniający stałość środowiska wewnętrznego (homeostazę). Ta równowaga jest niezbędna do prawidłowego przebiegu wszelkich procesów życiowych.
Pierwsi badacze podkreślali niezależność układu autonomicznego od somatycznego. W rzeczywistości jednak czynności somatyczne oraz zmiany w środowisku zewnętrznym powodują (w mniejszym lub większym stopniu) zmiany w funkcjonowaniu narządów wewnętrznych kierowanych przez układ autonomiczny.
Stopień niezależnego od woli funkcjonowania narządów wewnętrznych może być bardzo różny. Wielu ludzi ma zdolność wpływania na czynność narządów wewnętrznych, najczęściej nabyta w wyniku odpowiedniego treningu.
Główne ośrodki układu autonomicznego znajdują się w rdzeniu kręgowym i mózgowiu. Integracja złożonych czynności autonomicznych odbywa się na różnych piętrach ośrodkowego układu nerwowego, łącznie z podwzgórzem, układem limbicznym i korą mózgu.
Uczucia i emocje, jak: strach, radość lub niechęć czy smutek wywołują zmiany czynności układu autonomicznego. Mogą być one zauważalne przez zmiany naczyniowe skóry twarzy (zaczerwienienie lub bladość), działanie gruczołów potowych i gruczołu łzowego, pracę serca czy jelita lub pęcherza moczowego.
Na czynność układu autonomicznego w znacznym stopniu wpływają gruczoły o wydzielaniu wewnętrznym, które z kolei są unerwione przez układ autonomiczny. Dzięki temu układy regulujące homeostazę ustroju ściśle ze sobą współpracują.
Ważną cechą układu autonomicznego jest jego podział na dwie zasadnicze części, działające antagonistycznie (przeciwstawnie). Są to części współczulna (pars sympathica) i część przywspółczulna (pars parasympathica).
Część współczulna działa mobilizująco. Jej czynność zwiększa zużycie energii. Układ ten zwiększa częstość i siłę skurczu serca, zwiększa szybkość przewodzenia w sercu. Powoduje zwężenie naczyń układu pokarmowego i rozkurcz (rozszerzenie) naczyń krwionośnych wieńcowych i mięśni szkieletowych, mięśni tchawicy i oskrzeli. W rdzeniu nadnerczy spowoduje wydzielanie adrenaliny i noradrenaliny. Wywoła też zwiększenie potliwości, jeżenie się włosów, rozszerzenie źrenicy i wytrzeszcz oka. Zmiany te mają ułatwić przetrwanie w sytuacji zagrożenia – atak, obronę lub ucieczkę.
Neurony przedzwojowe współczulne lokalizują się w segmentach rdzenia kręgowego od C8 (szyjne) do L2 (lędźwiowe). Neurony zazwojowe w zwojach: szyjnym górnym, szyjno-piersiowym (gwiaździstym), piersiowych, splotów jamy brzusznej, podbrzusznych, lędźwiowych i krzyżowych.
Część przywspółczulna kojarzy się z działaniem wyciszającym, regenerującym zasoby energetyczne. Jej czynność zmniejsza częstość, siłę skurczu i przewodnictwo serca. Wywołuje też skurcz błony mięśniowej tchawicy i oskrzeli, skurcz mięśni gładkich przewodu pokarmowego (pobudzenie perystaltyki), rozkurcz zwieraczy układu pokarmowego i zwiększenie wydzielania jego gruczołów.
Umożliwia również oddawanie moczu i rozszerzenie naczyń narządów płciowych (wzwód). Reakcje te mają umożliwić dobre trawienie, odpoczynek i regenerację zasobów energetycznych organizmu.
Neurony przedzwojowe części głowowej (czaszkowej) lokalizują się w pniu mózgu w jądrach: przywspółczulnym (dodatkowym) nerwu okoruchowego (n.III), przywspółczulnym nerwu twarzowego (n.VII), ślinowym górnym (n.VII), ślinowym dolnym nerwu językowo-gardłowego (n.IX), grzbietowym NERWU BŁĘDNEGO (n.X), oraz części krzyżowej w j.p. krzyżowym.
Neurony zazwojowe lokalizują się w zwojach: rzęskowym, skrzydłowo-podniebiennym, podżuchwowym, usznym, śródściennych klatki piersiowej i jamy brzusznej.
Prawidłowa równowaga pomiędzy układem współczulnym i przywspółczulnym warunkuje właściwe funkcjonowanie organizmu. Ważny jest proporcjonalny i adekwatny poziom aktywacji tych części w zależności od sytuacji. Jeśli goni mnie lew to priorytetem będzie zapewnienie aktywacji takich reakcji, które umożliwią ucieczkę i przetrwanie (przewaga układu współczulnego).
Jeśli jest weekend i odpoczywam po zjedzonym posiłku to potrzebuje reakcji umożliwiających dobre trawienie i regenerację zasobów energetycznych organizmu (przewaga układu przywspółczulnego).
Przewlekły stres w życiu codziennym będzie powodował zbyt dużą aktywację układu współczulnego i po pewnym czasie wyczerpanie i wyniszczenie zasobów energetycznych organizmu.
Przewlekła, nadmierna aktywacja układu współczulnego może skutkować takimi problemami jak:
- Zaburzenia trawienia (np. wzdęcia, zaparcia, zgaga),
- Bezsenność, wybudzanie się w nocy
- Ciągłe zmęczenie, niski poziom koncentracji
- Słaba pamięć, problemy z nauką
- Nerwowość, stany depresyjne
- Nadmierne napięcie mięśni twarzy, bruksizm, zgrzytanie zębami
- Zaburzenia układu hormonalnego
- Zburzenia cyklu menstruacyjnego
- Nadmierne bóle menstruacyjne
- Zaburzenia regeneracji organizmu, szybsze starzenie
- Bezpłodność, obniżone libido,
- Osłabienie odporności, choroby nowotworowe, alergie
- Choroby autoimmunologiczne, neurodegeneracyjne (np. Hashimoto, SM, demencja)
- Choroby cywilizacyjne (np. insulinooporność, cukrzyca, nadciśnienie)
W terapii osteopatycznej (poprzez odpowiednie techniki i zalecenia) można regulować pracę i równowagę Autonomicznego Układu Nerwowego. Tym samym można pomóc zapobiegać i zniwelować powyższe zaburzenia i dolegliwości.
Źródło: Bochenek A., Reicher M., Anatomia człowieka, Tom V, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2006.